matinee: Shostakovich 5
PROGRAMMATOELICHTING
geschreven door JUDITH VAN EECKHOUT
Dmitri Shostakovich Symfonie nr. 5 in d, op. 47 (1937)
[ontdek ook: avondconcert]
[ontdek ook: Close Encounters]
[ontdek ook: Shostakovich in cinema]
[ontdek ook: Shostakovich in 3 minuten]
[bekijk alle toelichtingen]
-----
26.01.2025 FLAGEY BRUSSEL
‘Het antwoord van een sovjetkunstenaar op terechte kritiek’: dat is de ondertitel die Shostakovich zijn 5de Symfonie meegaf. Maar alles in het werk is ambigu: orde wordt onrust, vreugde verkrampt, harmonie klinkt plots schril. Het regime kon er niets op aanmerken, en toch had Shostakovich de verdrukking van zijn volk in muziek vertaald.
"The question arises: Who or what is triumphing? Is this the work of the artist-barbarian—the blackening of the work of genius that was the Fourth? Or, by the end, has the illicit drawing been erased, revealing Shostakovich's intentions in their original purity? Many listeners had alrerady lost friends and relatives to the Terror, and were in a numbed, terrified state. The Fifth had the effect of taking away, for a little while, that primitive fear. One listener was so gripped by the music that he stood up, as if royalty had walked into the room. Others began rising from their seats. ... Shaporina wrote in her diary: 'Everyone kept saying: That was his answer, and it was a good one.'"
- Alex Ross, The Rest is Noise
De voormalige Sovjet-Unie, jaren 30
Jozef Stalin was in 1922 verkozen tot secretaris-generaal van de Communistische partij, en slaagde erin steeds meer macht naar zich toe te trekken. De chef-architect van het Sovjet-totalitarisme was een geniaal maar meedogenloos organisator, die de individuele vrijheid en het welbevinden van zijn burgers opofferde om een rigide, machtige dictatuur uit te bouwen. Zijn schrikbewind kostte miljoenen burgers het leven. Ook kunstenaars en componisten moesten zich voegen naar de visie van de staat, of ze werden boudweg uit de annalen geschrapt.
In 1932 werd de Componistenbond opgericht. De Bond was tegelijk concertorganisator, uitgever en de enige opdrachtgever van de sovjetmuziek, waardoor de gecentraliseerde controle compleet was. Hoewel de esthetische eisen van de Componistenbond weinig componisten tot baanbrekende werken aanzetten, slaagde Shostakovich – voorvechter van het sovjetmodernisme – er toch in zijn creativiteit, originaliteit en vooruitstrevendheid te laten zegevieren. Het leverde hem succes in binnen- en buitenland op: hoewel hij zijn land nooit verliet, was hij de enige componist van zijn generatie die toen internationaal doorbrak.
Dmitri Shostakovich viel in de gratie van de Componistenbond, maar wordt nu gezien als een joerodivy-componist: een eeuwenoud Russisch begrip voor een nar die de tsaar met gevaarlijke maar noodzakelijke waarheden durft te confronteren, of iemand die onder het goedkeurende oog van de autoriteiten toch voorzichtig het kwaad en onrecht in codetaal aan de kaak durft te stellen. Voorzichtig en in codetaal – want dissidenten die openlijk kritiek uitten, werden vermoord of belandden in de goelag.
Symfonie nr. 5
Op 28 januari 1936 viel Shostakovich toch in ongenade, tijdens de uitvoering van zijn opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk. De opera kende een groot succes, maar toen Stalin naar een uitvoering kwam kijken, verliet hij vroegtijdig en onmiskenbaar misnoegd de zaal. De volgende dag werd een vernietigende kritiek in de partijkrant Pravda gepubliceerd: Macbeth werd bestempelde als chaotisch en ‘formalistisch’. De boodschap voor Shostakovich was duidelijk: hij moest zijn stijl vereenvoudigen en inpassen in het sociaal realisme. Met een gepakte koffer onder zijn bed, zodat hij ten allen tijde kon vluchten, schreef hij een symfonie met als titel ‘Het antwoord van een Sovjetkunstenaar op terechte kritiek’. Zo werd de Vijfde Symfonie is een duidelijk voorbeeld van het stalinistische neoclassicisme: de heldere structuur bestaat uit vier delen, in de harmonie en de orkestratie wordt minder het experiment opgezocht dan in de Vierde Symfonie, het geheel klonk optimistischer en kreeg een overkoepelend thema, de schepping van de mens.
Stalin en de Componistenbond waren er weg van. De officiële kritieken prezen het werk als publieke verontschuldiging en ‘creatief antwoord op een terechte kritiek’. Het bijzondere is evenwel, dat ook het publiek extatisch reageerde op de uitvoering. Volgens ooggetuigen barstten de toeschouwers tijdens het Largo in tranen uit – een emotionele reactie van mensen die vrienden en familie verloren hadden onder het wrede regime, en hun angsten en verdriet weerspiegeld zagen in de in hun ogen kritische symfonie. De pompeuze finale gaat van vreugde-uitbarsting over in een dissonante passage, waardoor het huldigende karakter wordt getransformeerd in tragische gevoelens. Shostakovich bewees hiermee dat hij zich het genre van de romantische symfonie had eigen gemaakt. Hij werkte met concrete beelden, maar zonder eenduidige betekenis. Zo paaide hij het regime, maar zorgde tegelijkertijd voor een uitlaatklep voor het verdriet van de geterroriseerde Sovjetburgers. En zo vond hij tevens een manier om zelf artistiek te overleven: de rest van zijn leven zou hij trouw blijven aan het heroïsche classicisme.