programmatoelichting

geschreven door AURÉLIE WALSCHAERT

Pyotr Ilyich Tchaikovsky Romeo and Juliet: overture-fantasy, TH 42c (laatste versie 1880)
Sergei Rachmaninov Pianoconcert nr. 2 in c, op. 18 (1901)

[lees ook: Rachmaninov Festival]
[ontdek ook: Rachmaninov Deconstructed]
[ontdek ook: festivalschema]
[bekijk alle toelichtingen]

-----

12.11.2023 FLAGEY

De romantische jaren

Het neerschrijven van een eerste symfonie is voor elke componist een symbolisch moment. Voor Rachmaninov ging deze gebeurtenis met nog meer druk gepaard na het overlijden van Tchaikovsky in 1893. Het publiek zag hem namelijk als zijn grote opvolger. Rachmaninov werkte jarenlang aan zijn Eerste Symfonie, maar de première in 1897 was rampzalig: een aangeschoten Glazoenov zorgde naar verluidt voor een erbarmelijke uitvoering en César Cui bestempelde de symfonie als “een evocatie van de zeven plagen van Egypte”. Rachmaninov zakte weg in een depressie en zette drie jaar lang geen noot meer op papier: "Een verlammende apathie maakte zich van mij meester. Ik deed helemaal niets en vond nergens plezier in. De helft van mijn dagen bracht ik door op een bank. Ik had het opgegeven en verkeerde in grote wanhoop." Maar Rachmaninov zocht hulp, en vond die onder andere bij neuroloog Nikolaj Dahl, die hem via hypnose en talrijke gesprekken van zijn componeerangst af hielp. En zo waagde hij zich rond de eeuwwisseling aan een Tweede Pianoconcerto. Het werd een schot in de roos.

Pjotr Iljitsj Tchaikovsky: schipperen tussen twee werelden

Het verhaal van de rivaliserende families en onmogelijke liefde in Shakespeares tragedie Romeo and Juliet is bijna symbolisch voor het turbulente liefdesleven en het oeuvre van Tchaikovsky. Zijn compositiestijl hield het midden tussen de Russische traditie en Europese vernieuwingen, en dat leverde niet overal positieve commentaren op. Voor aanhangers van de Russische componisten en Het Machtige Hoopje — onder wie Balakirev — weerspiegelde zijn muziek te weinig de nationale stijl. Europese componisten bekritiseerden dan weer het feit dat zijn muziek de westerse normen niet voldoende strikt volgde. Het weerhield Tchaikovskyer niet van om zijn eigen pad te volgen, en uiteindelijk groeide hij uit tot de eerste Russische componist die wereldwijd geprezen werd. Zo werd hij in 1892 toegelaten als lid van de Franse Académie des Beaux-Arts, en kende de University of Cambridge hem een jaar later een eredoctoraat in muziek toe.

Ondanks hun verschillende opvattingen over hoe de Russische muziek zou moeten klinken, raakten Balakirev en Tchaikovsky met elkaar bevriend. Ze deelden bovendien een werkrelatie, zonder daarbij hun eigen belangen uit het oog te verliezen. Het was ook Balakirev die Tchaikovsky aanspoorde om het theaterwerk Romeo and Juliet op muziek te zetten. Hij ging zelfs zo ver dat hij de krijtlijnen van de compositie uitstippelde, inclusief een toonaardenschema en de beginmaten. Tijdens het hele proces gingen schetsen heen-en-weer, waarbij Balakirev de ene keer vol lof was over het liefdesthema, en de andere keer weer kritiek leverde op de manier waarop Tchaikovsky zijn ideeën had vormgegeven. In 1870 ging het werk in première, maar de reacties waren lauw. Ook Tchaikovsky was niet tevreden, en hij herwerkte de compositie tot tweemaal toe. Pas in 1880 kwam hij tot een definitieve versie.

Hoewel de compositie veel weg heeft van een symfonisch gedicht, bestempelde Tchaikovsky het als ‘ouverture-fantasie’. Qua opbouw volgt het de sonatevorm, beginnend met een plechtig koraal in de klarinetten en fagotten. Daarop volgt een brutaal eerste hoofdthema dat de strijdende families voorstelt. Het tweede hoofdthema, het lyrische liefdesthema van Romeo en Julia, wordt eerst gespeeld door de althobo en altviolen, maar keert verder nog terug in verschillende gedaantes. Balakirev was een grote fan van dat liefdesthema: “Ik speel het vaak, en wil je er heel graag voor omhelzen. Dit is de liefde op z’n tederst en zoetst.” Hij was niet de enige met die mening, want de melodie werd intussen in verschillende televisieseries gebruikt, waaronder Columbo en The Fresh Prince of Bel-Air. Het werd zelfs bestempeld als de mooiste liefdesmuziek die er bestaat.

Pianoconcerto nr. 2
van het slop naar de top

Net als Tchaikovsky's liefdesthema uit zijn Romeo and Juliet Overture, werden fragmenten uit Rachmaninovs Tweede Pianoconcerto veelvuldig gebruikt in tal van films, waaronder The Seven Year Itch en Brief Encounter. Zelfs Frank Sinatra baseerde twee van zijn songs — I think of you en Full Moon and Empty Arms — op enkele thema’s uit het concerto.

Rachmaninov maakte de eerste schetsen tijdens de zomer van 1900, tijdens een verblijf in Italië met de bevriende baszanger Feodor Chaliapin, en werkte de laatste twee delen af toen hij terug in Moskou was. Het tweede lyrische deel voltooide hij als eerste, daarna volgde het derde deel, net op tijd voor een benefietconcert op 2 december 1900. Rachmaninov zag er erg tegenop, en tot overmaat van ramp werd hij enkele dagen voor het concert snipverkouden. Maar zijn angst bleek nergens voor nodig: het applaus was uitbundig en ook de pers uitte zich in laaiende commentaren. Zo omschreef de Russian Musical Paper de compositie als "een overvloed aan lieflijkheid, schoonheid, warmte, rijke instrumentatie, een gezonde en levendige dosis creativiteit. Het talent van de heer Rachmaninov schijnt overal en in alles door." Het hele gebeuren gaf Rachmaninov voldoende zelfvertrouwen om de compositie af te werken. De daaropvolgende zomer werkte hij ook het eerste deel af, en het volledige concerto — dat hij opdroeg aan Nikolaj Dahl – ging in première op 9 november 1901 onder leiding van zijn neef Alexander Siloti.

De kracht van het concerto schuilt in de schijnbaar eindeloze variatie aan melodieën — van het klokkengelui in de eerste beweging tot het zo geliefde uitgesponnen lyrische thema uit het tweede deel – die door een uitgekiende structuur met elkaar verbonden zijn. Nergens staat de virtuositeit de lyriek in de weg; in het eerste deel is de pianist zelfs eerder een ensemble-lid dan een solist en is het het orkest dat het thema introduceert. Het concerto werd als een meesterwerk ontvangen, en vormde een nieuwe doorstart voor Rachmaninov, als pianist én componist. Ook buiten Rusland was de vraag naar het concerto groot: na de Europese première in Leipzig volgden ook Londen, Wenen, Praag en de Verenigde Staten.