the monumental years
Derde Pianoconcerto
Een van de bekendste foto’s van Rachmaninov is die waarbij hij tijdens de zomer van 1910, zittend op een bank aan een kleine ronde tafel, de laatste aantekeningen aanbrengt aan zijn Derde Pianoconcerto. De foto is getrokken op het landgoed Ivanovka, Rachmaninovs zomerverblijf in de zuidelijke Russische steppe. Vanaf zijn tienerjaren bracht Rachmaninov samen met zijn neven en nichten elke zomer door op dit landgoed van zijn oom en tante, Alexander Satin en Varvara Satina. Met een van die nichten, Natalia Satina, trouwde hij in 1902. Het bijgebouw op het domein werd hun huwelijksgeschenk. Iedere zomer trok Rachmaninov zich er terug, om zich te laten inspireren door de omgeving en in alle rust te kunnen componeren, ver weg van drukte van Moskou en Sint-Petersburg. Een van de composities die daar het licht zag, was zijn Derde Pianoconcerto.
Ticket to the USA
Rachmaninov componeerde zijn Derde Pianoconcerto als visitekaartje voor zijn allereerste concertreis naar de Verenigde Staten: “Mijn derde concert werd speciaal voor Amerika geschreven en ik zou het voor het eerst in New York spelen met Walter Damrosch. Omdat ik gedurende de voorafgaande zomer niet veel tijd had om te studeren en omdat ik niet genoeg vertrouwd was met sommige passages, nam ik een stil klavier mee op de boot en studeerde ik tijdens de overtocht.” In 1910 bracht de componist dit nieuwe werk tijdens zijn eerste VS tournee, en speelde zelf de pianopartij.
De première van het monumentale concerto vond plaats op 28 november 1910 in het New Theater in New York met het New York Symphony Orchestra onder leiding van Walter Damrosch, en werd nog eens hernomen op 30 november. De reacties waren eerder lauw. Op 16 januari volgde een nieuwe uitvoering, deze keer met Mahler als dirigent, en met meer succes. Maar de buitengewone moeilijkheidsgraad en de duur van het werk maakten dat het even duurde voor dit pianoconcerto even geliefd was als zijn tweede. Een van de recensies luidde als volgt: “Oprechtheid, eenvoud, en helderheid in muzikale denken […] Het bezit een frisheid aan inspiratie die niet streeft naar de ontdekking van nieuwe wegen.” De commentaar dat de zingende openingsmelodie sterk aanleunt bij de traditionele russische-orthodoxe gezangen wees Rachmaninov stellig af: “Het thema is niet ontleend aan een volkslied noch aan kerkmuziek. Het schreef zichzelf. Als ik al een plan had bij de compositie van dit thema, dacht ik enkel aan de klank.” De definitieve doorbraak bij het grote publiek van zijn Derde Pianoconcerto kwam pas vele jaren later dankzij de film “Shine” (1996), over de obsessieve fascinatie van pianist David Helfgott voor ‘Rach 3’.
De immense handen van Rachmaninov
De grootte van Rachmaninovs handen is al lang een veelbesproken onderwerp - zou zijn Derde Pianoconcerto ook zo complex zijn geweest wanneer zijn handen kleiner waren geweest? De componist had tussen duim en pink naar verluidt een reikwijdte van meer dan 30 centimeter. Die bovengemiddelde grootte hielp zeker en vast om zijn stereotype virtuositeit te benadrukken en ongelofelijke akkoorden te spelen. Zo zou tijdgenoot en concertpianist Cyril Smith Rachmaninov ooit een akkoord ‘do-mib-sol-do-sol’ hebben zien spelen. Maar liefst anderhalf octaaf tussen de grondtoon en de bovenste noot. Zelfs na enorm strekken, raken maar weinig pianisten daar aan. De span is zo bijzonder dat wetenschappers in een peer-reviewed studie hebben proberen te achterhalen of de componist aan een afwijking leed. Al is het artikel eerder voorzichtig in zijn conclusies: "But then again, perhaps he just had big hands," luidt de slotzin.
Het derde concerto was dan ook bedoeld om zijn kwaliteiten als componist én pianist in de verf te zetten. En dus voorzag Rachmaninov een extra complexe en virtuoze pianopartij. Rachmaninovs Derde Pianoconcert wordt vaak de “Mount Everest der concerti” genoemd. Het is een monumentale compositie: de lengte, de technische virtuositeit, de expressieve melodieën, het subtiele samenspel tussen piano en orkest maken er terecht een hoogtepunt uit Rachmaninovs oeuvre van.
Zelf was hij pianist, en dus ook had Rachmaninov nauwkeurige ideeën met betrekking tot de uitvoering. In originele opnames kan je bijvoorbeeld horen hoe hij een pianoversie van zijn Symfonische Dansen voorspeelt met specifieke voorkeuren in het pianospel. In 1910 schreef hij een artikel voor het tijdschrift "Etude" getiteld "Ten Important Attributes of Beautiful Pianoforte playing". Daar geeft hij tien aanbevelingen die volgens hem goed pianospel opleveren. Je kan het hier lezen.
expo
Componeren in de Verenigde Staten zal nooit meer hetzelfde zijn voor Rachmaninov: ontdek de Rapsodie op een thema van Paganini en zijn Vierde Pianoconcerto.
in beeld: The American Years